Rożen (Jaksa-Rożen, Jaxa-Rożen) Władysław, pseud. Barnaba, Barski, Harczenko (1875–1931), generał brygady WP, komendant główny Związku Strzeleckiego. Ur. 29 III w miasteczku Krzyżopol, w pow. olgopolskim na Podolu, był synem Witolda, emerytowanego sztabskapitana armii rosyjskiej, skazanego na karę śmierci za pomoc udzielaną powstańcom styczniowym 1863 r., następnie ułaskawionego, i Marii z Matuszewiczów, córki Stanisława (zob.), drugiej żony Szymona Kossobudzkiego (zob.); siostra R-a Ludmiła, działaczka Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), była pierwszą żoną Stanisława Grabskiego (zob.).
R. ukończył Korpus Kadetów hr. Arakczejewa w Niżnym Nowgorodzie (uczył się tam w l. 1887–93) i III Aleksandrowską Szkołę Wojskową (1893–5). Służył następnie w stopniu podporucznika w 4 p. artylerii polowej (pap). W r. 1899 otrzymał 11-miesięczny urlop i rozpoczął studia jako wolny słuchacz w Warszawskim Instytucie Politechnicznym. W r. 1900 mianowany został porucznikiem i przeniesiony do rezerwy. Kontynuował wówczas studia na Politechn. Lwow. Od maja 1901 należał R. do Oddziału Zagranicznego PPS we Lwowie, a od stycznia 1902 działał w PPS w zaborze rosyjskim (m. in. w Warszawie i Lublinie), zajmując się głównie kolportażem bibuły; Józef Piłsudski nazwał go «głównym technikiem rozwożenia druków». W jego mieszkaniu przy ul. Złotej w Lublinie mieściła się przez jakiś czas drukarnia partyjna. W momencie wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (luty 1904) przebywał w Siedlcach, gdzie wraz z J. Piłsudskim usiłował zorganizować tajną drukarnię. To on zawiózł napisaną przez Piłsudskiego odezwę, określającą stosunek PPS do wojny, do redakcji „Robotnika” w Rydze. Potem krótko przebywał w Petersburgu. W sierpniu 1904 powołany do rosyjskiego 3 p. artylerii oblężniczej w Kijowie, uciekł przez zieloną granicę do Krakowa, gdzie został wykładowcą i komendantem utworzonej w listopadzie 1905 pierwszej szkoły bojowej Organizacji Bojowej PPS. Wedle wspomnień S. Grabskiego zajmował się szczególnie transportami broni dostarczonej przez Japończyków dla bojówek PPS. W lutym 1906 uczestniczył jako delegat w VIII Zjeździe PPS we Lwowie. Był autorem i współautorem dziewięciu wydanych wówczas broszur szkoleniowych, m. in. wraz za Stanisławem Neymanem broszury Wskazówki dla walczących (Londyn, b. r. w.), przetłumaczonej również na język żydowski, rosyjski, gruziński.
W l. 1907–10 studiował R. w Akad. Rolniczej w Dublanach i otrzymał dyplom inżyniera-agronoma. Pracował następnie jako agronom w majątku ziemskim, na Stacji Botanicznej we Lwowie, w redakcji „Rolnika”, jako inspektor hodowlany w Galicyjskim Tow. Gospodarskim we Lwowie. W czerwcu 1908 należał do organizatorów Związku Walki Czynnej (ZWC) we Lwowie i następnie obok Kazimierza Sosnkowskiego, Zygmunta Bohuszewicza i Mieczysława Dąbkowskiego wchodził w skład pierwszego Wydziału ZWC. W grudniu 1912 opowiedział się za nowo utworzoną PPS-Opozycją i został komendantem jej szkoły bojowej we Lwowie. Na początku sierpnia 1914 kierował pracą strzelecką we Lwowie, a wkrótce przeniósł się do Krakowa. Był oficerem w Kadrze Artylerii w Przegorzałach i w październiku t. r. wyjechał na front z 1 pap Legionów Polskich. Początkowo dowodził IV baterią, zaś od grudnia 1915 – I dywizjonem. We wrześniu 1914 został mianowany porucznikiem, a w maju 1915 kapitanem. Od kwietnia 1916, chory, przebywał na leczeniu i kuracji. Od maja t. r. był komendantem kadry artylerii w Kozienicach, a od stycznia 1917 ponownie dowódcą I dywizjonu 1 pap. W lipcu t. r. odmówił złożenia przysięgi, ale z uwagi na zły stan zdrowia nie został osadzony w obozie dla internowanych. Wrócił do pracy w Galicyjskim Tow. Gospodarskim we Lwowie. Należał do najbliższych współpracowników Adama Próchnika, komendanta tajnej organizacji «Wolność», podległej bezpośrednio Komendzie Naczelnej Polskiej Organizacji Wojskowej.
Od 1 XI 1918 uczestniczył R. ochotniczo w walkach o Lwów. W dn. 7 XI t. r. został mianowany dowódcą odcinka Szkoły Konarskiego (występował wówczas jako kapitan Barski). Od 10 XI dowodził kadrą piechoty, a od 13 XI był instruktorem. Od 15 XI leczył się w szpitalu. W grudniu 1918 został mianowany dowódcą artylerii Okręgu Przemyśl; organizował tam 3 i 11 pap oraz 2 p. artylerii ciężkiej, a następnie po przeorganizowaniu tych dwóch pierwszych jednostek i utworzeniu w czerwcu 1919 – 4 pap został mianowany jego pierwszym dowódcą. Pułk ten przydzielony do 4 Dyw. Piechoty walczył w rejonie Brodów oraz nad rzekami Horyń i Uborów. Przez krótki czas (maj–sierpień 1919) R. pełnił funkcję zastępcy dowódcy 10 Brygady Artylerii w Łodzi. Został mianowany pułkownikiem ze starszeństwem z 1 VI t. r. Od grudnia 1919 był zastępcą Inspektora Żandarmerii gen. Eugeniusza Dąbrowieckiego, a po reorganizacji w sierpniu 1921 tej formacji – szefem Wydz. Żandarmerii Dep. Piechoty w Min. Spraw Wojskowych do jesieni 1926. W czasie zamachu majowego t. r. pełnił funkcję szefa żandarmerii Grupy «Cytadela», utworzonej na mocy rozkazu J. Piłsudskiego z 14 V 1926. Wedle opinii S. Jellenty był «żandarmem bez duszy żandarma». W październiku t. r. został mianowany komendantem garnizonu i placu m. st. Warszawy, dn. 19 III 1927 awansował do stopnia generała brygady.
Od 13 V 1929 do śmierci był R. komendantem głównym Związku Strzeleckiego. Opatrzył przedmową „Historię Związku Strzeleckiego” pióra Wacława Lipińskiego (W. 1930). Zmarł 24 VI 1931 w Warszawie i został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Był odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Virtuti Militari V kl., Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości z Mieczami. W r. 1935 na jego grobie odsłonięto pomnik dłuta Wojciecha Jastrzębowskiego.
W małżeństwie (od r. 1905) z Wiktorią z Kossobudzkich (1875–1930), nauczycielką muzyki, działaczką PPS od r. 1901, odznaczoną (1930) Krzyżem Niepodległości, miał R. troje dzieci: Stanisława, Marię i Bohdana.
Syn Stanisław (1906–1985), zawodowy oficer WP, w kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził kompanią saperów w Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej i był poważnie ranny; w czasie okupacji działał w konspiracji w Lubelskiem. Po wojnie był wykładowcą, następnie kierownikiem Cyklu Ogólnowojskowego i Katedry Taktyki w Oficerskiej Szkole Saperów. Przeniesiony został do rezerwy w r. 1948 w stopniu pułkownika.
Córka Maria (1907–1940), zamężna za Stanisławem Brodackim, absolwentka Wyższej Szkoły Handlowej, pracowała w Banku Gospodarstwa Krajowego, była czynna w Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej i w Legionie Młodych, wraz z mężem współpracowała z pismem „Orka na Ugorze”; w czasie okupacji działała w konspiracyjnej Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, aresztowana w styczniu 1940 została 14 VI t. r. rozstrzelana w Palmirach; jej mąż ciężko ranny w obronie Warszawy we wrześniu 1939 zmarł w październiku t. r.
Syn Bohdan (1915–1939), student Wydz. Prawa Uniw. Warsz., pracował od r. 1937 w Biurze Organizacyjnym Obozu Zjednoczenia Narodowego, a od r. 1938 był redaktorem odpowiedzialnym i wydawcą pisma „Orka na Ugorze”; w czerwcu t. r. na zjeździe działaczy demokratycznych we Lwowie (jeszcze przed utworzeniem Stronnictwa Demokratycznego) został wybrany w skład komisji prasowej; zmarł na skutek wypadku w czasie spływu kajakowego.
Karykatura R-a przez Kazimierza Sichulskiego z r. 1915 (w: Kolekcja Karpowicza w Zakopanem, reprod. w: Muszanka D., Karykatury Kazimierza Sichulskiego, Wr. 1970 s. 121); – Enc. Wojsk., VII; Kryska-Karski–Żurakowski, Generałowie (fot.); Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej, W. 1988 (dot. córki Marii); Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; – Chocianowicz W., Dzieje 1 Pułku Artylerii Lekkiej Legionów Józefa Piłsudskiego, Londyn 1967 (fot.); Galster K. L., Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914–1939, Londyn 1975 s. 25; Garlicki A., Józef Piłsudski 1867–1935, W. 1988; tenże, U źródeł obozu belwederskiego, Wyd. 2, W. 1979; Głowacki L., Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wyd. 2, L. 1986 (dot. syna Stanisława); Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Wyd. 3, Londyn 1986 I–II; Landau M., Organizacja artylerii Legionów Polskich, „Żołnierz Legionów i P.O.W.” 1939 nr 3 i 4 s. 279–80; Miller R., Było to w okopach pod Siedlcami, „Słowo Pol.” 1983 nr 40 (dot. syna Stanisława); Nicieja S. S., Adam Próchnik. Historyk, polityk, publicysta, W. 1986; Pawłowski I., Geneza i działalność Organizacji Spiskowo-Bojowej PPS 1904–1905, Wr. 1976; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1963 I; Radziszewski S., Żołnierz z frontowej fotografii, „Żołnierz Wolności” 1983 nr 135 (dot. syna Stanisława); Rocznik Strzelecki, W. 1933 s. 23, 26 (fot.), 27, 54, 73, 76, 216, 226; Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, W. 1972; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Dziennik Rozkazów Wojskowych, 1919 nr 88 s. 2066; Garlicki A., Stawecki P., Przewrót wojskowy w Polsce w 1926 r. Wybór dokumentów, „Woj. Przegl. Hist.” 1978 nr 1 s. 268 przyp. 34; Grabski S., Pamiętniki, W. 1989 I; Jellenta S., Wspomnienia Konstantego Lentza, „Polityka” 1982 nr 19 s. 13; Koźniewski K., Historia co tydzień, Kr. 1976 I; tenże, Zamknięte koła, Kr. 1984 I; Krasicki A., Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914–1916, W. 1988; Kwapiński J., Organizacja Bojowa, katorga, rewolucja rosyjska. Z moich wspomnień 1905–1919, W. 1928 s. 4, 5, 7; Materiały do historii Klubów Demokratycznych i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1937–1939, Oprac. L. Chajn, W. 1964 cz. 1 (dot. syna Bohdana); Piłsudski J., 1926–1930. Przemówienia, wywiady, artykuły, W. 1931 s. 251, LXIX, LXX; Próchnik A., Wybór publicystyki, W. 1971; Szematyzmy Król. Galicji, 1914; – „Goniec Polowy Legionów” 1915 nr 4 s. 1; „Niepodległość” T. 1: 1929/30, T. 2: 1930, T. 3: 1930/1, T. 7: 1933, T. 9: 1934, T. 13: 1936; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1931: „Panteon Pol.” nr 79–80 s. 14–15, „Polska Zbrojna” nr 173 s. 4, 5 (fot.), nr 174 s. 2, nr 175 s. 5, „Strzelec” nr 25, „Żołnierz Pol.” nr 27; – CAW: Teczka osobowa nr 9299, akta Krzyża Niepodległości z Mieczami t. 5, akta Krzyża Niepodległości t. 4 (dot. żony Wiktorii), 120. 63. 746; Słown. Biogr. Działaczy Pol. Ruchu Robotn. w W.: Kartoteka osobowa; – Informacje wnuka, Krystiana Brodackiego z W.
Andrzej K. Kunert